همواره گسیختگی در گسلی که به زمین‌لرزه منجر می‌شود از نقطه‌ای آغاز می‌شود که به آن کانون زمین‌لرزه می‌گویند. چنانچه زمین‌لرزه‌ای در منطقه‌ای دور از محل سکونت انسان‌ها رخ دهد، از نظر علمی مورد بررسی قرار می‌گیرد، ولی از دیدگاه اجتماعی و اقتصادی اهمیت چندانی ندارد، چون تأثیر برجسته‌ای بر جوامع انسانی نمی‌گذارد، اما هرگاه زمین‌لرزه در نزدیکی یا درون یک محیط زندگی انسانی مانند یک شهر یا محدوده‌ای با تمرکز بالا از روستاهای پرجمعیت رخ دهد، بروز فاجعه یا بلا امکان‌پذیر است.
زمین‌لرزه یک خطر زمین‌شناسی است که هرگاه در محیط زندگی انسان رخ دهد و انسان آمادگی مقابله با پیامدهای آن را نداشته باشد، می‌تواند فاجعه‌بار شود. امروزه هرچند پیشرفت‌های بزرگی در زمینه مطالعات زلزله‌شناسی و لرزه زمین‌ساخت، به‌ویژه پدیده‌های فیزیکی و زمین‌شناسی (که پیش و در هنگام زمین‌لرزه رخ می‌دهند) حاصل شده است، اما به دلیل پیچیدگی‌های ذاتی زمین‌لرزه، هنوز امکان پیش‌بینی زمان رخداد زمین‌لرزه‌ها به‌طور دقیق وجود ندارد و موفقیت‌هایی که گاه به دست آمده‌اند، جنبه آکادمیک و تحقیقاتی داشته‌اند. مقابله با پیامدهای زمین‌لرزه نیازمند توجه به این واقعیت است که زمین‌لرزه خود به‌تنهایی می‌تواند خطرات زمین‌شناسی و غیرزمین‌شناسی دیگری را باعث شود که در صورت عدم آمادگی برای مقابله با آنها خسارات و صدمات انسانی، اجتماعی و اقتصادی آن چندبرابر می‌شود. آتش‌سوزی، زمین‌لغزش، روان‌گرایی، سونامی، تخریب زیرساخت‌ها، ازبین‌رفتن مشاغل، آسیب‌های اجتماعی ناشی از فوت والدین، بیماری‌های واگیر و... برخی از این خطرات ثانویه زمین‌لرزه‌ها هستند.
آموزش از دوران پیش‌دبستان و مدرسه برای کسب آمادگی برای مقابله با پیامدهای زمین‌لرزه ضروری است، ولی در کنار آن حتما باید به مسائل اساسی دیگری نیز توجه شود. نکته مهم اینجاست که هرچند امکان پیش‌بینی زمان زمین‌لرزه درحال‌حاضر وجود ندارد، اما پیش‌بینی مکان زمین‌لرزه که درواقع منطبق با گسل‌های فعال در پوسته است، امکان‌پذیر است. قریب به نیم‌قرن از شروع مطالعات لرزه زمین‌ساخت و شناسایی گسل‌های فعال در پوسته ایران‌زمین می‌گذرد و امروزه هرچند دانش ما تکمیل نیست، اما اطلاعات باارزشی از موقعیت گسل‌های فعال بزرگ در دست داریم. باید توجه داشت که جامعه علمی کشور که در زمینه‌‌های مرتبط با زمین‌لرزه مطالعه می‌کنند تا مرحله آگاه‌سازی و اطلاع‌رسانی از امکان وقوع خطر و پیامدهای ناشی از آن و راهکارهای مقابله می‌توانند پیش بروند، اما گام مهم بعدي در این زمینه برعهده دیگران است؛ برای مثال یکی از خطرات مهم زمین‌لرزه‌ها، خطر گسیختگی سطحی است.
گسیختگی سطحی به زبان ساده یعنی گسلی که سبب رخداد زمین‌لرزه می‌شود تا بتواند گسیختگی خود از اعماق پوسته (به فرض ١٠ کیلومتر) تا سطح زمین را توسعه دهد و در نتیجه هر سازه یا شیئی در سطح زمین که در مسیر این گسیختگی قرار گیرد، منهدم می‌شود. دراین‌باره حتی رعایت اصول ساخت‌وساز و مهندسی دردی را دوا نمی‌کند. برای گسل‌ها نیز مانند پدیده‌های پویای دیگر، از جمله رودخانه و ساحل دریا باید حریم در نظر بگیریم تا از این آسیب مستقیم فاصله بگیریم. متأسفانه در اغلب شهرهای ایران که تاریخچه رخداد زمین‌لرزه‌های بزرگ را داشته‌اند، گسل‌های متعددی در محدوده شهرها وجود دارد که حریم آنها رعایت نشده است. رعایت اصول مهندسی در خارج از حریم برای مقابله با جنبش زمین‌لرزه می‌تواند کارساز باشد، اما در حریم گسل کاربردی ندارد. جای تأسف بیشتر است که امروزه برخی از شهرهای جدید یا مناطق توسعه‌یافته اطراف شهرهای بزرگ نیز از این فاجعه بالقوه در امان نیستند.
قیمت بالای زمین، تلقی نادرست از میزان حریم که باید برای یک گسل رعایت شود، عدم آگاهی مدیران شهری و منطقه‌ای، کوتاهی پژوهشگران مرتبط در زمینه ترویج و افزایش سطح آگاهی عمومی، کمبود اطلاعات و برخی مسائل دیگر سبب شده است که به‌ویژه در کلان‌شهرها این مسئله شدیدتر باشد. امروزه توجه به مطالعات زمین‌شناسی بسیار دقیق در محدوده شهرهای آینده و شهرهای موجود به منظور شناسایی جنبه‌های مختلف که می‌تواند برای زندگی ساکنان آن شهر اهمیت داشته باشد در قالب شاخه‌ای به نام زمین‌شناسی شهری مورد توجه اغلب کشورهای پیشرفته است. مسائل زیست‌محیطی و آلودگی‌های موجود در محیط، آب زیرزمینی، گسل‌های موجود در منطقه، تنوع خاک، رسوب و سنگ بستر، جنبه‌های زمین‌شناسی مهندسی و ... در این دسته از مطالعات کنار هم ترکیب می‌شوند. توجه به زمین‌لرزه‌های شهری (رومرکز زمین‌لرزه درون یا نزدیک شهر واقع شده باشد) و عواقب فاجعه‌بار آنها نیازمند عزم ملی برای مقابله است. از دیدگاه اقتصاد مقاومتی نیز کسب آمادگی در برابر خطرات با کاهش صدمات اجتماعی و اقتصادی آنها تأثیر مستقیم بر افزایش مقاومت عمومی دارد. مدیران شهری و منطقه‌ای در کلان‌شهرهای ایران بسیار بیش از پیش باید به اهمیت و عواقب زمین‌لرزه‌های شهری توجه داشته باشند. در نهایت علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد.
*استادیار دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی
منبع: شرق
نظر شما