در سه دهه اخیر اقدامات موثری برای بومی‌سازی در صنعت ریلی در حوزه‌های زیرساخت اعم از روسازی، زیرسازی، علائم الکترونیکی و مواردی از این دست انجام شده است. به‌طور نمونه در حوزه روسازی، علاوه بر تولید و ساخت «ریل»، «آرماتور» و «تراورس‌های بتنی» در داخل کشور، این محصولات به سایر کشورها نیز صادر می‌شوند. در مورد بخش ریل هم، اگر حمایت جدی از سوی تولیدکنندگان و سیاستگذاران در دستور کار قرار گیرد، بخش وسیع‌تری از نیازهای داخلی پوشش داده می‌شود و افزایش تیراژ محصولات ساخت ایران، قابلیت اجرایی و عملیاتی پیدا خواهد کرد. در این میان باید یک نکته را زیر ذره‌بین قرار داد؛ آنچه در شرایط تحریم و محدودیت‌ها ضرورت دارد، تولید سامانه‌های «علائم الکترونیکی» است. در این رابطه، جریانات و اقداماتی شکل گرفته و در دست اجراست. بررسی‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر چند شرکت نوپا و چند شرکت باتجربه در داخل کشور، تولید سامانه‌های علائم الکترونیکی را هدف‌گذاری کرده و سعی دارند موتور این سامانه‌ها را روشن کنند و به حرکت درآورند.
برخی از این شرکت‌ها، با طراحی بومی و استفاده از ظرفیت‌های داخلی، توانسته‌اند تا حدود ۶۰ درصد قطعات مورد نیاز در صنعت ریلی را بومی‌سازی کنند. آسیب‌شناسی‌ها گویاست که در شرایط تحریمی، این بخش جزو آسیب‌پذیرترین بخش‌های توسعه‌ای زیرساخت حمل‌ونقل ریلی است و ضرورت دارد با حمایت جدی دولت این بخش احیا شود. لیست بخش‌های اقتصادی تحریم‌شده در طول دوران‌های مختلف نشان می‌دهد تا به حال در محدودیت‌های بین‌المللی اعمال‌شده، نامی از این تجهیزات برده نشده است. این در حالی است که این تجهیزات الکترونیکی بسیار حساس و کارآمد بوده و هر آن ممکن است به دلیل تاثیرگذاری مثبت در دوران تحریم و کمک به بومی‌سازی در فهرست تحریم‌شدگان قرار گیرد. شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، در چند سال اخیر با درک این موضوع، نسبت به فعال‌سازی چندین شرکت نوپا اقدام کرده است. به نظر می‌رسد یکی از راهکارهایی که می‌توان اثرات تحریم‌ها بر بخش حمل‌ونقل ریلی را از طریق آن خنثی کرد، حمایت و پشتیبانی از این شرکت‌هاست.
حوزه دیگری که باید در شرایط تحریم زیر ذره‌بین قرار گیرد، بخش بهره‌برداری راه‌آهن و متروهاست. بررسی‌ها نشان می‌دهد در شرایط فعلی، در حوزه بهره‌برداری راه‌آهن و متروها به استفاده از سامانه‌های مدیریتی و نرم‌افزاری نیاز است. برای ارتقای این بخش، سیاستگذار باید یک نسخه کارآمد بپیچد. پیشنهاد بسیاری از تحلیلگران و صاحب‌نظران این است که کلید راهگشا در دست کسب‌وکارهای نوین است. به نظر می‌رسد در این حوزه لازم است، فراخوانی از طریق شرکت‌های استارت‌آپی و دانش‌بنیان در دستور کار قرار گیرد. در این راستا می‌توان به موفقیت‌های سایر کشورها در زمینه استفاده از سامانه‌های مدیریتی و نرم‌افزاری استناد کرد. نگاهی به تجارب کشورهای اروپایی، آمریکایی و بلوک شرق از وقوع یک تجربه موفق در این زمینه حکایت دارد. بنابراین این ضرورت وجود دارد که تحول جدی در کشور در زمینه سامانه‌های هوشمند مدیریتی و نرم‌افزاری اتفاق بیفتد. حال این پرسش مطرح می‌شود که این کشورها چگونه طعم تجربه موفق را چشیده‌اند؟ شواهد گواهی می‌دهد که آنها رویکرد سیستمی را دنبال کردند. بنابراین در این زمینه پیشنهاد می‌شود سیاستگذاران و تصمیم‌سازان، رویکرد سیستمی را جایگزین رویکرد مدیریت بهره‌برداری سنتی کنند. نتیجه این تغییرات و اصلاحات این خواهد بود که بهره‌وری افزایش یابد و استفاده مناسب از زیرساخت‌های ریلی عملیاتی شود.
از سوی دیگر باید این موضوع را در نظر داشت که اتحادیه جهانی راه‌آهن‌ها، نقش پررنگی را در بین سازمان‌های اجرایی ریلی ایفا می‌کند. این در حالی است که با وجود تحریم‌ها، هنوز هم ادامه همکاری ایران با این اتحادیه فراهم و میسر است. شاید فرصت مناسبی باشد که سیاستگذاران و فعالان اقتصادی از توان و ظرفیت این نهاد غیرحاکمیتی استفاده کنند تا از این مسیر بتوانند برای رفع نیازهای صنعت ریلی اقدام کنند. در ارزیابی اینکه بومی‌سازی تا چه اندازه در صنعت ریلی نهادینه شده، باید گفت هنوز تا بومی‌سازی نرم‌افزاری در کشور راه بسیار است و جهشی در این زمینه نیز دیده نمی‌شود. این موضوع که به یک نقطه ضعف تبدیل شده است، باید در فهرست اولویت‌های تحقیقاتی و اجرایی حوزه راه‌آهن و متروها قرار گیرد تا بتوان برای تقویت آن نقشه راهی تدوین کرد.
در این میان باید این موضوع را در نظر داشت که کدام بخش باید زودتر از سایر بخش‌ها به مرحله بومی‌سازی قدم بگذارد. شاید مهم‌ترین بخش ریلی که نیازمند بومی‌سازی و تولید داخلی است، مربوط به ساخت ناوگان ریلی است. اکنون در این حوزه شرکت‌های متعددی در تولید واگن‌های باری، واگن‌های مسافرتی، واگن‌های مترو، کشنده‌ها و قطعات مربوطه فعال شده‌اند. بسیاری از این شرکت‌ها، فعالیت خود را از مونتاژ آغاز کردند اما این پایان مسیر نبود. آنها بعد از چند سال فعالیت به تدریج به این مرحله دست یافتند که قطعات شرکت‌های داخلی را تامین می‌کردند. اما ورود به این مرحله، باز هم پایان کار آنها نبود. این شرکت‌ها تا جایی پیش رفته‌اند که طراحی کامل واگن‌ها و کشنده‌ها را انجام می‌دهند. این بومی‌سازی در شش کشور دیگر هم تحقق یافته است.
از آغاز این یادداشت تا سطرهای پایانی آن سعی شد به پتانسیل‌هایی که در صنعت ریلی کشور وجود دارد اشاره شود. به این موضوع پرداخته شد که در صورت توجه سیاستگذاران و متولیان به این بخش، می‌توان با بومی‌سازی و ابزارهای موثر دیگر، از سد تحریم‌ها عبور کرد. امروز بسیاری از بخش‌های مهم و استراتژیک اقتصادی کشور تحریم هستند و مهم‌تر از همه فروش بشکه‌های نفت بایکوت شده است. در این شرایط باید به پتانسیل‌های خاموش و مغفول‌مانده که کمتر در معرض تهدید تحریم‌ها هستند توجه کرد. یکی از این پتانسیل‌های ارزآور، صنعت ریلی است.
با توجه به اهمیت جایگزینی درآمدهای بخش‌های دیگر اقتصادی به‌جای درآمدهای نفتی که در تحریم دولت قرار گرفته است، به نظر می‌رسد توسعه ترانزیت بار از کریدور جنوب به شمال، به توان میزان جابه‌جایی بار و درآمد ارزی کمک قابل توجهی کند. کریدور حمل‌ونقل شمال- جنوب از جمله ۱۰ کریدور ترانزیتی ریلی و ترکیبی تعریف‌شده در نشست کشورهای عضو اتحادیه اروپایی در هلسینکی در سال ۱۹۹۲ است که به عنوان شاهراه ترانزیتی شماره ۹ میان سه کشور ایران، روسیه و هند به تصویب رسید. توافق‌نامه این کریدور نیز در سپتامبر سال ۲۰۰۰ میلادی بین سه کشور یادشده به عنوان موسسان کریدور شمال- جنوب در سن پترزبورگ به امضا رسید.
در این کریدور قاره‌های آسیا و اروپا به همدیگر پیونده داده شده و ارتباط ترانزیتی کشورهای شمال اروپا، اسکاندیناوی و روسیه را از طریق ایران با کشورهای حوزه خلیج فارس، حوزه اقیانوس هند وجنوب شرقی آسیا برقرار می‌سازد. در حال حاضر سالانه تناژ قابل توجهی بار از طریق دریای عمان به دریای سیاه و از مدیترانه به سمت روسیه می‌رود که این مسیر طولانی و با صرف هزینه زیادی است به‌طوری که زمان سیر کشتی‌ها در این مسیر حدود ۴۰ روز از مومبای هند به مسکو در روسیه است و با عملیاتی شدن این کریدور به روش حمل ترکیبی زمان ترانزیت بار از بنادر جنوب به مسکو ۱۴ روز و به سمت هلسینکی فنلاند ۱۷ روز طول می‌کشد. نکته مثبت این اقدام این است که طرف مقابل، شرکت‌های حمل‌ونقلی روسیه است و منافع آنها نیز در پایداری این شیوه حمل‌ونقلی است. زیرا هم از لحاظ مالی (حدود یک‌سوم زمان) و هم از لحاظ اقتصادی به صرفه خواهد بود.
جبارعلی ذاکری؛ رئیس دانشگاه علم و صنعت ایران
منبع: روزنامه دنیای اقتصاد