نرخ متوسط فرونشست زمین در محدودههای شمالی و شرقی شهر تاریخی اصفهان به مرز ۲۰ سانتیمتر رسیده است. ارزیابی‌های دورسنجی با استفاده از تکنیک‌های راداری، نشان می‌دهد که از محدوده روستای راران در شرق شهر اصفهان به سمت محدودههای شمالی، حوالی فرودگاه شهید بهشتی (شمال شرقی شهر) و در ادامه به‌سوی روستاهای دولت‌آباد و خورزوق و سپس به سمت مناطق شمالی شهر، اراضی اطراف ورزشگاه نقش جهان و به طرف محدودههای مرکزی شهر، بزرگراه‌های امام‌خمینی و چمران، فرونشست زمین در اصفهان، آثار نمایانی را از خود بجای گذاشته است. این آثار علاوه بر شکاف‌های سطح زمین، که گاه موجب فروریزش‌های شهری شده و خطر بالقوه‌ای برای ایمنی شهری است، ترک‌خوردگی ساختمان‌های شهری را نیز در بر داشته است که بسیار ضرورت دارد تمهیدات ویژه‌ای در سطح فرا سازمانی اتخاذ شود.
فرونشست زمین در دشت‌های اصفهان، بویژه در دشت مهیار نرخ شتابان‌تری را داراست. این دشت که حدود ۵۰ سال پیش، سطح آب زیرزمینی آن، حدود ۱۰ متری بود، در حال حاضر، با افت متوسط سالانه ۱ متر و ۳۰ سانتی که در برخی نواحی، این عدد، بمراتب بیشتر نیز می شود، سطح آب بسیار پائین تر رفته است. چنین روندی مسلما باعث فرونشست‌های مشهود و گسترده می‌شود، فرونشست دشت مهیار، نمونه بسیار بارز و نادر فرونشست زمین در دنیاست، حاشیه دشت، مرز بین کوه و دشت، به صورت کمان محاطی دشت، دچار گسیختگی و شکاف‌های فرونشستی شده است، آبرفت‌های دشت به حالت متراکم در آمده و تخلخل خود را از دست داده‌اند و می‌دهند. با اطمینان می‌توان گفت شرایط فرونشست زمین در دشت مهیار، فوق بحرانی است. علاوه بر دشت مهیار، در دشت‌های برخوار و سگزی و سایر دشت‌های اطراف شهر و استان اصفهان، شرایط به همین منوال است.
محدوده وسیعی از اصفهان بافت فرسوده است
حفر چاه‌های آب، کف‌شکنی‌های مستمر به تناسب افت آب چاه‌ها، چاه‌های غیرمجاز فراوان در محدوده استان و اطراف شهر اصفهان، هم‌اکنون این شهر زیبا و تاریخی را با زلزله خاموش و تدریجی فرونشست زمین مواجه ساخته است. خاک محدودههای شهری اصفهان، بویژه در مناطق شرقی، شمالی و مرکزی، از نوع خاک‌های واگرا بوده و با خشکیدگی و فرونشست زمین، در سطح شکاف‌های طویلی را موجب می‌شوند. این آسیب خزنده به زیر ساخت‌ها و ابنیه‌ها و ساختمان‌ها، بسیار جای نگرانی دارد و مهم است در نظر باشد که محدوده وسیعی از شهر اصفهان را بافت فرسوده و ناپایدار تشکیل می‌دهد. شهر اصفهان، از نظر خطر زلزله هرچند منطقه با خطر بالا تلقی نمی‌شود، اما ترک خوردگی پی‌سازه‌ها در اثر فرونشست زمین، آسیب پذیری آنها را در مقابل زلزله های متوسط هم بیشتر کرده است و بنابراین از نظر ریسک لرزه‌ای، شهر اصفهان بتدریج، به پهنه با ریسک بالا تبدیل می‌شود.
شناسایی ۱۵ هزار حلقه چاه غیرمجاز
برداشت آب زیر زمینی، در حال حاضر به بیش از ۴ میلیارد متر مکعب در سال بالغ شده است، ۴۰ سال پیش این رقم حداکثر ۱ میلیارد متر مکعب در سال بود، سطح زیر کشت از حدود ۷۵ هزار هکتار در ۴۰ سال پیش، به ۵۰۰ هزار هکتار افزایش پیدا کرده است. تعداد چاه‌های مجاز گستره استان به بیش از ۸۰ هزار حلقه چاه افزایش پیدا کرده است، علاوه بر آن بیش از ۱۵ هزار حلقه چاه غیر مجار در منطقه تخمین زده می شود که وجود داشته باشد. افزایش ۴۰۰ درصدی برداشت از ذخایر محدود سرزمین خشک و نیمه خشک ایران مرکزی، افزایش ۷۰۰ درصدی سطح زیر کشت، چاه های مجاز و غیر مجاز به تعداد زیاد، نتیجه ای حز فرونشست بحرانی زمین را رقم نخواهد زد. علاوه بر اینها، استقرار صنایع آب بر، اشتباه فاحش مدیریتی دهه های پیشین در گستره اصفهان بود که اکنون آثار سوء آن کم کم نمایان می‌شود.
استقرار صنایع آب‌بر اشتباه فاحش مدیریتی دهه‌های گذشته
عامل عمده‌ای دیگر در افزایش نرخ فرونشست زمین در اصفهان، قطع مستمر ورود آب رودخانه زاینده رود به محدود شهر اصفهان و اراضی اطراف و تغذیه کم آبخوانهای منطقه است، این اقدام، که معنی واقعی دستکاری در نظام تعادل‌بخش طبیعی است، بمعنی واقعی کلمه بر روند مخرب فرونشست زمین بویژه در محدوده شهر اصفهان و اطراف آن اثر فزاینده و شتابگرانه‌ای گذارده است. ضرورت دارد تا با در نظر گرفتن مصالح کلی کشور و دید مدیریتی سرزمینی و حوضه‌ای و نه استانی، این رویه تغییر یابد که در غیر اینصورت باید پاسخگوی عدم زیست‌پذیری شهر اصفهان و اراضی اطراف آن باشیم.
با هدف مقابله با آثار سوء فرونشست زمین محورهای اولویت‌دار و ضروری زیر بنظر نگارنده، لازم الاجرا هستند و ضرورت آنها، برای اصفهان از هر اقدام دیگری بمراتب بیشتر است:
در وهله اول وزارت نیرو، باید شیوه مدیریت استانی را بر منابع آب سطحی به شیوه حوضه ای (مدیریت حوضه های آب ریز) همانند نظم و نسق علمی و پیشینی که وجود داشت، تغییر دهد. این امر برای جریان منظم آب در زاینده رود و تغذیه آب های زیر زمینی در اطرف شهر اصفهان و جلوگیری از افت سطح آب و فرونشست زمین حیاتی است.
همچنین وزارت نیرو و شرکت‌های تابعه، باید در مصلوب المنفعه کردن چاه‌های غیر مجاز، سرعت و جدیت بیشتری داشته باشند. همچنین ضرورت دارد، در میزان دبی استحصالی چاه‌های مجاز نیز بازنگری سرتاسری نموده و با نصب کنتورهای هوشمند در چاه‌های آب، برداشت غیرمجاز از چاه‌های مجاز را کنترل کند.
ضرورت دارد تا تعذیه آبخوانهای محدود شهر اصفهان، در بازه های زمانی مناسب سالانه، از طریق هدایت آب‌های سطحی به زیر زمین بطور مستمر دنبال شود.
وزارت جهادکشاورزی، باید کشاورزان و باغداران مسیر زاینده‌رود و اراضی اطراف شهر اصفهان را با حمایت‌ها و مدیریت خود، به استفاده از شیوه‌های مدرن آبیاری ترغیب کند. همچنین این نهاد باید در امر مدیریت کشت و زرع محصولات آب‌بر، مسئولانه و فعالانه عمل کند.
در احداث بنا، اجرای پروژه‌های زیرساختی، شریان‌های حیانی و بطورکلی در کلیه فعالیت‌های عمرانی، ضروری است که عدد نرخ فرونشست زمین در محاسبات و طراحی‌ها وارد شود و با لحاظ نمودن خطر فرونشست، ساخت و ساز صورت پذیرد.
به اعتقاد نگارنده، بندهای پیشنهادی فوق الذکر، باید بعنوان مانیفست اقدامات مقابله ای فرونشست زمین در اصفهان تلقی شده و کلیه نهادهای مرتبط در تمامی فعالیت‌های خود ملزم به اجرای این محورهای اصلی مقابله با خطر و ریسک فرونشست زمین بویژه در شهر اصفهان باشند.
فرونشست زمین، برای آثار و بناهای ارزشمند تاریخی و فرهنگی شهر زیبای اصفهان، مهلک است، آسیب بناهای تاریخی که امکان مقاومسازی ندارند و دستکاری در آنها ارزش فرهنگی شان را از بین م برد، به تاریخ کشور و شکوه معماری ایران کهن و با شکوه لطمه‌ای جبران‌ناپذیر خواهد زد و از این نظر هم بسیار مهم است که اقدامات پیشگیرانه‌ای مطابق بندهای پیشنهادی فوق در دستور کار کلیه نهادها و مراکز دولتی و عمومی و بخش‌های تخصصی قرار گیرد.
علی بیت اللهی
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی
دبیر کارگروه ملی مخاطرات زلزله، رانش لایه های زمین، ابنیه، ساختمان و شهرساز