به گزارش پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، محمد آئینی معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ایران در «پنجاه و هشتمین نشست علمی- تخصصی آمایش سرزمین و دگرسازی بینش و کنش برای مواجهه با پدیده اسکان غیررسمی» گفت: در گذشته نگاه‌های متفاوتی در خصوص پذیریش یا عدم پذیرش سکونتگاه‌های غیررسمی وجود داشت اما بعد از تصویب سند ملی بهسازی و نوسازی بافت‌های ناکارآمد شهری در سال ۱۳۸۲ جمهوری اسلامی ایران، موضع خودش در قبال سکونتگاه‌های غیررسمی را مشخص کرده است. قبل از آن برخی مخالف ارایه خدمات به ساکنان بافت‌های فرسوده بودند اما اکنون از این موضوع عبور کرده‌ایم و سیاست ساماندهی سکونتگاه‌های رسمی در دستور کار نظام قرار دارد.
معاون وزیر راه و شهرسازی با اشاره به این که سیاست ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی حول دو محور اصلی انجام می‌شود، در این باره توضیح داد: سکونتگاه‌هایی که به لحاظ زیست محیطی وکالبدی قابلیت سکونت ندارند را باید جا به جا کرد یا نسبت به رفع معضلی که آن‌ها را غیر قابل سکونت کرده است، اقدام شود، بر اساس برآوردهای انجام شده حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد از سطح سکونتگاه‌های غیررسمی از این جنس هستند. ۸۰ تا ۸۵ درصد باقی مانده نیز سکونتگاه‌هایی هستند که هر چند خارج از چهارچوب برنامه‌ریزی شهری و طرح‌های مصوب شهری ساخته شده‌اند اما امکان سکونت در آنجا وجود دارد و با ساماندهی، بهسازی و نوسازی می‌توان شرایط مناسب سکونت را ایجاد کرد.
دبیر ستاد ملی بازآفرینی شهری پایدار نیز با بیان این که ساماندهی و بهسازی خود دارای وجوه مختلفی است، اظهار کرد: بخشی از کار ساماندهی شامل ارایه خدمات زیربنایی و روبنایی به این بافت‌ها می‌شود و در واقع هدف این است تا کیفیت زندگی این محلات به سطح متوسط همان شهر مورد نظر برسد. سیاست بعدی پیشگیری از گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی است و باید با اتخاذ تدابیر سخت و نرم مانع از توسعه این نوع از سکونتگاه‌ها شد.
تاکید بر اهمیت پیشنگری
آئینی رویکرد دیگر را «پیشنگری» از شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیررسمی در آینده برشمرد و گفت: این امر با استفاده از ابزارهای آینده پژوهی محقق می‌شود. می‌توان گفت در دو رویکرد قبلی عملکردهای قابل توجه اما قابل نقد وجود دارد اما در بحث پیشنگری عملکرد مشخصی وجود ندارد. دستگاه‌های پژوهشی می‌توانند با استفاده از ابزارهای آینده پژوهی پیش‌بینی کنند که روند جریان‌های جمعیتی و مهاجرت‌های بعدی به کدام سمت خواهد بود یا محل شکل‌گیری سکونتگاه غیررسمی بعدی کجاست که این امر تاکنون محقق نشده است. امیدوارم که مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری این کار را در اولویت‌های خود قرار داده و با این اقدام چراغی برای توسعه کشور روشن شود.
مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ایران با بیان این که هر چند شرکت بازآفرینی شهری ایران متولی رسیدگی به بافت‌های ناکارآمد شهری است، اظهار کرد: اما واقعیت این است که شکل‌گیری این بافت‌ها دلایل مختلف فرابخشی و درون بخشی دارد. این دو بیماری شهری یعنی سکونتگاه‌های غیررسمی و بافت‌های فرسوده معلول موضوعاتی دیگری هستند که درمان آن به تنهایی از عهده شرکت ما برنمی‌آید. در گذشته بستری قانونی برای شهرسازی و مسکن در استطاعت برای گروه‌های کم درآمد وجود نداشته و در نتیجه مردم خود به تهیه مسکن روی آوردند که نتیجه آن شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیررسمی بود.
او با بیان این که دلایل فرابخشی این امر به کاهش سرانه تولید ناخالص ملی برمی‌گردد، گفت: کاهش سرانه تولید ناخالص ملی و نیز توزیع نامناسب ثروت باعث تشدید شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیررسمی می‌شود، متاسفانه اکنون فاصله معناداری بین دهک‌های ۱ و ۲ با دهک‌های ۹ و ۱۰ وجود دارد و حتی توزیع منابع در شرق و غرب کشور نیز متفاوت است. این بدان معناست که برنامه‌های اقتصادی کلان کشور به گونه‌ای رقم خورده است که در فضای شهری با این دو چالش اصلی مواجه شده‌ایم و می‌توان گفت ریشه اصلی شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیررسمی به آمایش سرزمین بر می‌گردد یعنی آمایش سرزمین به گونه‌ای بوده است که فضای سرمایه‌گذاری را قطبی کرده و توزیع متوازن و مناسبی در شهرهای کشور ایجاد نشده که نتیجه آن مهاجرت گسترده به کلانشهرها بوده است.
مهاجرت ساکنان خطه زاگرس به مرکز و پیرامون پایتخت
آئینی با اشاره به این که مهاجرت عمدتا از روستاها به شهرهای کوچک و از شهرهای کوچک به کلانشهرها صورت می‌گیرد، عنوان کرد: در حال حاضر ۷۰ درصد مهاجرت‌ها از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ است و بیشترین مهاجران، ساکنان خطه زاگرس هستند که به سمت مرکز کشور یا تهران مهاجرت می‌کنند و این عدم تعادل منطقه‌ای را می‌توان در بخش‌های دیگر کشور نیز مشاهده کرد. چنانچه برنامه آمایشی متناسب با مزیت‌های مناطق وجود داشت، کمتر شاهد مهاجرت به شهرها می‌بودیم.
او افزود: با آمایش سرزمین می‌توان تهدیدی به نام حاشیه‌نشینی را به فرصت تبدیل کرد و با توجه به این که ۸۰ درصد این مناطق مستعد بارگذاری مناسب و تنظیم مجدد هستند، بدون این که به مساحت شهرها اضافه شود، می‌توان از آن برای اسکان جمعیت بهره جست.
شهر متمرکزکننده فقر است نه زاینده آن
همچنین در این وبینار کیومرث ایراندوست رییس دانشکده هنر و معماری دانشگاه کردستان و رییس قطب علمی بازآفرینی و بهسازی شهری ایران در خصوص «آمایش سرزمین و پدیده سکونتگاه‌های فقیرنشین و غیررسمی» سخنانی را مطرح کرد. او با بیان این که جهان امروز با پدیده شهری شدن مواجه است، گفت: این پدیده بیشتر ریشه‌های اقتصادی دارد تا اجتماعی و باید این موضوع را پدیرفت در جهانی زندگی می‌کنیم که شهری شده است و بازگشت به دوران قبلی غیر واقع بینانه به نظر می‌رسد. ایراندوست با بیان این که روند شهری شدن در جهان با سرعت بسیاری در جریان است، تصریح کرد: هر چند شهرنشینی همواره با فقر و نابرابری رو به رو بوده اما واقعیت این است که شهر زاینده فقر نیست بلکه شهر متمرکزکننده آن محسوب می‌شود و آمارها حاکی از این است که شهر به عنوان یک عامل مثبت در کاهش فقر موثر بوده است.
رییس قطب علمی بازآفرینی و بهسازی شهری ایران با اشاره به روند افزایش مهاجرت به کلانشهرها گفت: مهاجرت یک رفتار آنی نیست بلکه حساب شده انجام می‌شود و عموما به نفع مهاجران است. با مهاجرت فقر به وجود نمی‌آید بلکه ثروت جا به جا می‌شود و نکته مثبت آن است که مهاجرت می‌تواند فقر را ساماندهی کند. به گفته این استاد دانشگاه سکونتگاه‌های غیررسمی در جهان سالانه ۱۰ درصد رشد دارند اما میزان سکونتگاه‌های غیررسمی با میزان شهرنشینی رابطه چندانی ندارد، او در این باره گفت: شهرنشینی موتور توسعه است و با افزایش شهرنشینی سلامت، بهداشت و امید به زندگی نیز افزایش می‌یابد.
پیوند آمایش سرزمین با توسعه صنعتی، اشتغال و اسکان
در ادامه وبینار، پویا علاءالدینی عضو هیات علمی دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران نیز سخنانی با موضوع «پیوندهای بالقوه تمهیدات آمایش و بهسازی سکونتگاه‌های غیررسمی» ارایه کرد و گفت: مشکلات اقتصادی و کاهش سرانه تولید ناخالص ملی باعث شده تا سطح درآمد کاهش یافته و در نتیجه تامین مسکن به راحتی ممکن نباشد. از سوی دیگر شهرهای ما مولد نیستند و در نتیجه کسانی که از روستاها و شهرهای بزرگ به کلانشهرها مهاجرت می کنند به دلیل نبود شغل مناسب و نداشتن درآمد کافی قادر به تهیه مسکن نیستند و به ناچار به حاشیه شهرها روی می‌آورند. البته این را نیز باید در نظر داشت که تمام ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی فقیر نیستند و افراد تحصیلکرده نیز در این بافت‌ها ساکن‌اند.
این استاد دانشگاه با اشاره به این که مدیریت زمین عامل بسیار مهمی در کاهش تشکیل سکونتگاه‌های غیررسمی محسوب می‌شود، تصریح کرد: انتظار می‌رود که با آمایش سرزمین، توسعه متوازن منجر به کاهش فقر و نابرابری و ایجاد اشتغال شود اما این را هم باید در نظر داشت که کشور نیاز به برقراری پیوند میان توسعه صنعتی، اشتغال و اسکان دارد و باید دید این سه موضوع در کجای آمایش سرزمین قرار دارد.
علاءالدینی با تاکید بر تدوین برنامه‌های فقرزدایی و گنجاندن اهداف فقرزدایی در برنامه آمایش سرزمین گفت: این بدان معناست که نیاز به بهسازی و توانمندسازی باید در این برنامه مشخص باشد و این را هم پذیرفت که آمایش سرزمین می‌تواند سرعت مهاجرت را کاهش دهد اما ساماندهی وضع موجود نیاز به تدوین برنامه‌های گسترده‌تری دارد.
اجرای بیش از ۸ هزار پروژه در بافت‌های ناکارآمد شهری
در پایان این نشست که به شکل ویدئو کنفرانس برگزار شد، آئینی مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ایران با یادآوری این که امروز نظام با تمام توان به ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی ورود پیدا کرده و یک ستاد ملی برای امر تشکیل شده است، اظهار کرد: اکنون علی‌رغم تنگناهای بودجه‌ای که در کشور وجود دارد، بیش از ۸ هزار پروژه در ۲۰۲۰ محله یا اجرا شده یا در دست اجراست و شرکت بازآفرینی شهری ایران بیش از ۵۳۰ پروژه در دست اقدام دارد.
معاون وزیر راه و شهرسازی با تاکید بر این که با پدیده‌ای به نام عدم تعادل منطقه‌ای مواجه هستیم، عنوان کرد: مهاجرت چه با دید مثبت و چه با دید منفی به آن نگاه کنیم، منجر به ایجاد سکونتگاه‌های غیررسمی شده است. از سوی دیگر فرآیند مهاجرت نیز تغییر کرده است، در دهه ۸۰ بیشتر مهاجرت‌ها از روستا به شهرها بود اما اکنون ۶۰ درصد مهاجرت از شهرهای کوچک به پیرامون شهرهای بزرگ است و این امر باعث شده تا در سیستم زیست‌پذیری شهرها اخلال ایجاد شود.
دبیر ستاد ملی بازآفرینی شهری پایدار با بیان این که در شهرهایی مانند تهران، اصفهان، تبریز و شیراز بیش از ۶۰ درصد جمعیت استان در مرکز استان سکونت دارند، گفت: استان تهران نیز به تنهایی ۲۰ درصد جمعیت کشور را در خود جای داده و ۲۵ درصد سرمایه‌ها و تولید ناخالص داخلی متعلق به این استان است که این موضوع با شاخص‌های عدالت و حتی امنیتی سازگاری ندارد. رسیدگی به این عدم تعادل منطقه‌ای از توان و کنترل مدیریت شهری خارج است و لازم است نظامی برای اسکان جمعیت، فراتر از توان و قلمرو مدیریت‌ها شکل گیرد که این موضوع را در آمایش سرزمین جست و جو می‌کنیم، آمایش سرزمین همچنین می‌تواند چهارچوب‌های اجرای کار را مشخص کند.
او با یادآوری این که پیشگیری و پیشنگری دو عامل بسیار مهم در شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیررسمی به شمار می روند، گفت: باید دور اندیشی و آینده پژوهی در نظام برنامه‌ریزی فضایی یا آمایش سرزمین مورد توجه بیشتری قرار گیرد و در سندی که اخیرا مورد تجدید نظر قرار گرفته و به دولت ارایه شده است، این موارد را به روز شده است، قطعا بدون تعامل با همه دستگاه‌ها نمی‌توان کاری از پیش برد.
به گزارش خبرنگار شرکت بازآفرینی شهری ایران، مدیرعلمی همایش در پایان به جمع بندی مباحث مطرح شده پرداخت و گفت: آمایش سرزمین زمانی می‌تواند موفق باشد که یک پیوند قوی بین سیاست‌های توسعه صنعتی، اشتغال، اسکان و توسعه شهری و استفاده بهینه از منابع طبیعی را برقرار کرده و شکل مناسب‌تری از اسکان را برای ساکنان فراهم کند.