دانشنامه جمعیت شناسی که توسط پژوهشکده آثار در آخرین مراحل تهیه و چاپ است، در مورد مهاجرت می گوید: «مهاجرت عبارت است از تغییر مکان افراد یا گروه هایی از افراد که با تغییر دائمی یا نیمه دائمی محل سکونت همراه است.»

در مقابل مهاجرت اصطلاح ترک یا جابه جایی عام تر بوده و در مورد تمامی اشکال حرکت فضایی جمعیت به کار گرفته شده است. تعریف دقیق جا به جایی مهاجرتی بر حسب تحلیل موردنظر تغییر می کند، اما به هرحال به طور طبیعی سه بعد مورد توجه قرار می گیرد. اولین بعد دائمی بودن جابه جایی است. سفرهای سیاحتی (بدون توجه به مساحت آنها) مسافرت های روزانه به محل کار و بالعکس و جابه جایی های افراد غیرساکن و کوچ رو مهاجرت به شمار نمی آید. بعد دوم موضوع فاصله یا به طور دقیق تر عبور از مرزهای تقسیمات سرزمینی است.

بعد سوم در نظر گرفتن یک دوره زمانی که مهاجرت ها در آن دوره پذیرفته شده باشند نیز ضروری است که منجر به مفهوم «دوره زمانی مهاجرت» خواهد شد. در مفهوم مهاجرت سه عامل دیگر نهفته است؛ جهت حرکت، مبدا و مقصد. مهاجرت را بر حسب معیارهای مختلف دسته بندی کرده اند. کسی که محل اقامت و محل تولدش با هم یکی نباشد به لحاظ محل اقامت درون کوچی و به لحاظ محل تولد برون کوچی انجام داده است.

به اعتباری دیگر مهاجرت ها را به خودخواسته و ناخواسته تقسیم کرده اند. منظور از مهاجرت های خودخواسته مهاجرت هایی هستند که به میل مهاجر بوده و حرکت آن از مبدا به مقصد به منظور کسب و کار، تحصیل و... است. مهاجرت های ناخواسته مهاجرتی است که بدون رضایت مهاجر انجام می شود. مثلا در زمان جنگ افراد ساکن در منطقه جنگی به منطقه امن تری مهاجرت می کنند.

مهاجرت می تواند دائمی یا غیردائمی باشد. در مهاجرت دائمی، فرد مهاجر به مبدا خود باز نخواهد گشت. در مهاجرت غیردائمی، مهاجر پس از زندگی به محل اصل و اولیه خود بازمی گردد. در تعریف سرشماری های جمعیتی منظور از مهاجرت داخلی مهاجرتی است که در داخل کشور انجام می شود.

مثل مهاجرت های شهر به شهر، شهر به روستا، روستا به شهر و روستا به روستا، می توان به مهاجرت های درون استانی و برون استانی نیز اشاره کرد. دانشنامه جمعیت شناسی می گوید: «بین مهاجرت های واقعی و مهاجرت های بین المللی تفاوت زیادی وجود دارد و البته مهاجرت های داخلی پدیده رایج تری است. برای نشان دادن ماهیت مهاجرت پسوندها یا پیشوندهای بسیاری به کار گرفته شده است.
مهاجرت به ویژه در سطح محلی تاثیر بسیاری زیادی در تعیین اندازه و ترکیب جمعیت دارد. در بسیاری از کشورها تفاوت های مربوط به خالص مهاجرت (مقصود تفاوت مهاجران ورودی از مهاجران خروجی) به مراتب بزرگ تر از تفاوت های متناظر بین نابرابری و مرگ ومیر است. به عبارت دیگر در این گونه از کشورها به جای آنکه تفاوت بین میزان تولد و میزان مرگ نقش عمده در آهنگ رشد جمعیت داشته باشد، خالص مهاجرت است که در رشد جمعیت شان اثر بیشتری می گذارد.

در این دسته از کشورها چنانچه تعداد جمعیت کل نیز اندک باشد اثر جمعیت مهاجر موجب بروز شاخص های جمعیتی تعجب آوری می شود. به عنوان مثال اکثر افراد چنین می پندارند که پایین ترین میزان مرگ ومیر در کشورهای پیشرفته و مرفه اروپای شمالی یا غربی است. درحالی که چنین نیست زیرا نقش جمعیت مهاجر در دسته ای از کشورها آنچنان اهمیت دارد که میزان مرگ ومیر از آنها را به پایین ترین حدجهانی رسانیده است.

در کشور ما سهم مهاجران خارجی نسبت به جمعیت کل ناچیز است. بنابراین ساختارها و شاخص های جمعیتی ما هیچ گاه مانند برخی کشورها تحت تاثیر جمعیت مهاجر قرار نمی گیرد، زیرا که از سال ۱۳۳۵ تا سال ۱۳۷۰ درصد خارجیان مهاجر در کشور ما تنها از ۰.۲ تا ۱.۸ درصد جمعیت کل تغییرات داشته است. در سال ۱۳۸۵ مهاجران خارجی در ایران ۲.۳درصد از کل جمعیت ۷۰ میلیونی آن سال را تشکیل داده اند که تعداد آنان ۱.۵میلیون نفر بوده است. از ۲.۳ درصد مهاجران خارجی در کشور ما در سال ۱۳۸۵ تنها ۶/۰ درصد آنها غیرافغانستانی و اهل کشورهای عربی، پاکستان، ترکیه، ترکمنستان، آذربایجان، ارمنستان و سایر کشورها بوده اند و بقیه یعنی ۱.۷ درصد را افغانستانی ها تشکیل داده اند.

مهاجرت و ابعاد آن بحث جالبی است که از جنبه ها و دیدگاه های مختلف مورد بررسی پژوهشگران قرار گرفته به ویژه که رویدادهای اخیر دامنه این بحث را افزایش داده است. فرازونشیب های سیاسی و جنگ ها در سال هایی که از ورود به قرن بیست ویکم میلادی می گذرد بارزتر از گذشته امواج انسانی مهاجر را از کشورهای بلازده به سرزمین هایی که پنداشته اند آرام است، روانه کرده است.

جمعیت مهاجر چنانچه با برنامه ریزی در جرقه هایی اقتصادی به کار گرفته شود موجب شتاب در توسعه و چنانچه با بی برنامگی مواجه شود موجب بروز آسیب های اجتماعی و مشکلات جبران ناپذیر خواهد شد.

* عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی